Izložba “Kozara 1942”: Od šume, preko kapije Jasenovca, do dječije cipelice na zgarištu

30.06.2022. | 08:15

U Memorijalnom muzeju na Mrakovici danas u podne otvara se izložba “Kozara 1942”, zajednički projekat Nacionalnog parka “Kozara” i Muzeja žrtava genocida iz Beograda, a posjetioce vodi od šume na planini, preko kapije Jasenovca, do povratka preživjelih na zgarišta nakon ofanzive.

Autori izložbe su viši kustos i kustos Memorijalnog muzeja na Mrakovici Marina Ljubičić Bogunović i Boris Radaković i kustos Muzeja žrtava genocida iz Beograda Bojan Arbutina, a autor postavke je rukovodilac Grupe za programe u kulturi, prosveti, umetnosti i izdavaštvu Muzeja žrtava genocida Nikola Radosavljević.

Pred ulazom u Memorijalni muzej danima je parkirana traktorska prikolica puna zemlje Kozare kojom su istoričari punili muzejske vitrine, pravili nagib da asocira na penjanje uz planinu, čekali da se zemlja malo osuši, pa ređali eksponate.

Na samom početku muzejskog zdanja, specifične, polukružne arhitekture, nalaze se imena i fotografije autora izložbe velikog formata za koje je Radosavljević odlučio da budu snimljene pored spomenika Dušana Džamonje na Kozari. Tu su i informacije čime se autori bave, koja su im polja interesovanja i fokusi istraživanja.

“Na istorijskim izložbama autori se uglavnom ne ističu. Potpišu se u katalozima, a na ovu poziciju obično idu promo, zahvalnice institucijama i slično. Imamo i to, ali u drugom formatu, a ovdje smo insistirali da tu početnu poziciju dobije ovo troje ljudi i da se vidi na osnovu čega su odabrani da iznesu jedan ovakav posao”, objašnjava Radosavljević.

Osim zemlje, u vitrinama su šišarke, lišće listopadnog drveta, granje, iglice četinara i rese. Istoričar Marina Ljubičić Bogunović kaže da je neraskidiva veza između šume i istorije, kao i između šume i naroda.

“Ulazeći na izložbu, ulazimo u šumu i vraćamo se u to vrijeme i prostor 1942. godine. Ovdje pokazujemo oružje napada i oružje odbrane i odnos napadača i branilaca. Na 10 naoružanih dolazio je jedan seljak. Ovdje je 10 originalnih puškomitraljeza iz Drugog svjetskog rata, s Kozare, koji su bili dio stalne postavke, a sada imaju novi kontekst. Čine krug unutar kojeg su jedne seljačke vile”, navodi Bogunovićeva.

Slijede dokumenti među kojima su spisak porodica upućenih po ustašama u logor u februaru 1942. godine, pismo kotorskom sreskom predstojništvu Bosanske Dubice o zločinima ustaša u srpskim selima, zapisnik o prelasku Marije Jakovljević u rimokatoličku vjeru, pismo seljaka Mile Bige ustaškoj komandi u Bosanskoj Dubici u kojem izražava svoju pokornost, naredba o skidanju zvona s pravoslavnih crkava i pismo načelnika Bosanske Kostajnice u kojem kaže da ne može skinuti zvona srpskih crkava zbog naoružanih srpskih ustanika.

“Tako uvodimo posjetioce u stradanja koja počinju dolaskom Nezavisne Države Hrvatske i to dalje razvijamo do ofanzive 1942, koja je, strogo gledano, trajala od 10. juna do 18. jula, ali ne završavamo izložbu tu, nego obuhvatamo i posljednji masovni pokolj koji bilježimo i pamtimo – Palančište i Donji Jelovac oktobra 1942. godine”, kaže Bogunovićeva.

Potom su predstavljene seljačke torbe da bi se ukazalo na izuzetno veliki značaj tog naizgled banalnog predmeta u toku rata budući da su služile ženama da nose hranu na položaje, da se u njih sakrivaju pisma, da u njima kuriri prenose poruke sa jednog dijela na drugi.

“Uz torbu donosimo `Pjesmu o seljačkoj torbi` Branka Ćopića, za koju je možda manje poznato da ju je napisao na molbu Mladena Stojanovića, koji je već tada shavtio značaj tog predmeta”, dodaje Bogunovićeva.

Ofanzivu na Kozaru predvodio je njemački general Fridrih Štal, komandant 714. pešadijske divizije Vermahta i komandant Borbene grupe zapadna Bosna, formirane isključivo za potrebe ofanzive, a pod čijom komandom su se nalazile i hrvatske ustaške i domobranske jedinice.

Izložba sadrži Štalov proglas pred ofanzivu od 5. juna 1942. godina, kao i audio i video zapise koji do sada nisu bili prikazivani javnosti.

“Kolega Arbutina je u arhivu `Filmskih novosti` pronašao autentičan video-snimak odlikovanja generala Fridriha Štala, kojeg je Pavelić odlikovao na Kozari”, napominje Bogunovićeva.

Slijede neprijateljski šljemovi poređani u krug, a partizansko oružje u krugu, što prikazuje bezizlaznost partizanskog pokreta. Takođe, riječ je o autentičnim eksponatima iz stalne postavke Muzeja na Mrakovici kojima je sada dat nov kontekst, a predstavljen je i jedan ustaški šljem ustupljen iz Beograda.

“Ovo je narodna nošnja, jedna haljina sa keceljom i pojasom, jedan šešir koji je pronađen na planini nakon ofanzive i koji nam je poklonila porodica Madžar. Tu su opanci i priglavci, da spustimo priču na nivo običnog čovjeka i pokažemo da su to bili nevini ljudi”, navodi Bogunovićeva.

Predstavljeno je i hladno oružje kojim su vršene likvidacije.

“Ovo je replika srbosijeka. Ovo je, takođe, iz Muzeja žrtava genocida. Ovo su gvozdeni okovi i malj, a to smo posudili iz Muzeja Republike Srpske. I oni su korišteni za likvidaciju zarobljenika u Jasenovcu. Ovaj nožić je isto iz Muzeja žrtava genocida. Nošen je na vještačenje i dokazalo se da je korišten za klanje i ubijanje”, kaže Bogunovićeva za Srnu.

Tu su i autentične fotografije naroda koji izlazi iz šume, autentičan video-zapis poslije bitke gledanja dvogledom sa brda, u podnožju je sve popaljeno, a na zidu je prikaz jasenovačke kapije.

“To je zbjeg, hapšenja na Kozari, preko Knešpolja se vode u Dubicu, a odatle dalje za Jasenovac. Fotografije su i ranije korištene, a sada im je dat drugačiji kontekst – dominantno šume. Ovdje će biti dnevnik Franje Ilovara, list po list se vrti na ekranu. Ovo su pisma pronađena nakon ofanzive. Dobili smo ih od Darija Drinića. Ovdje su fotografije Dare Banović i Mike Mandić i njihova svjedočenja”, priča Bogunovićeva.

Izloženi su i spiskovi civilnih žrtava po opštinama, a u posljednjoj prostoriji su “razglednice”, obdukcioni kartoni djece s Kozare, te prostorna instalacija sa granama i dječijom cipelicom pronađenom na zgarištu, sačuvanom i poklonjenom muzeju.

“Ovdje je kraj. Početak i kraj su povezani i to je veoma važno, po mom mišljenju. To neka ostane na posjetiocima da vide”, dodaje Bogunovićeva.