Šta su visoki predstavnici radili od Dejtona do danas: Godine izgubljene u pravnom nasilju

06.06.2021. | 08:14

Imenovanje njemačkog diplomate Kristijana Šmita za novog visokog predstavnika u BiH podiglo je mnogo bure i dodatno ustalasalo ionako nemirno političko more. Međutim, OHR kao paradržavna institucija već 26 godina je predmet oprečnih stavova. Za jedne garant mira, za druge faktor nestabilnosti i institucija protektorata nad BiH.

Kancelarija visokog predstavnika (OHR) je ad hok međunarodna institucija odgovorna za nadgledanje sprovođenja civilnih aspekata mirovnog sporazuma kojim je okončan rat u BiH. Funkcija visokog predstavnika je uspostavljena u skladu sa Opštim okvirnim sporazumom za mir u BiH, koji se obično naziva Dejtonski mirovni sporazum, dogovorenim u Dejtonu i potpisanim u Parizu 14. decembra 1995. godine.

Prema prvobitnoj ideji planirano je da visoki predstavnik sarađuje sa građanima i institucijama u BiH te međunarodnom zajednicom da bi se razvila mirna i održiva demokratska zemlja. Međutim, ubrzo nakon završetka rata do kosti je ogoljena njegova prava uloga. Ignorišući Dejtonski sporazum, rezolucije Savjeta bezbjednosti Ujedinjenih nacija i sva relevantna pravila međunarodnog prava, visoki predstavnici su svojim odlukama počeli znatno da mijenjaju ustrojstvo, uređenje i pravni okvir BiH, što je izazvalo kontraefekat i umjesto napretka BiH je zaglavila u prošlosti, dok uspjeh svake reforme spada u nivo naučne fantastike.

Iako je institucija visokog predstavnika nastala sa željom da on nadgleda i sprovodi civilne aspekte Dejtonskog sporazuma, vrlo brzo sve diplomate na čelu OHR-a, uz svesrdnu podršku zapadnih sila, postavile su se kao tumači cjelokupnog sporazuma.

Odlukama visokog predstavnika smjenjivani su funkcioneri, oduzimane građanske časti, uvođene nove institucije na nivou BiH, sve s ciljem slabljenja entiteta i stvaranje centralistički uređene BiH, a 26 godina poslije BiH je država u kojoj je nemoguće pričati o ozbiljnim temama, stopa korupcije je previsoka, sudstvo i sistem su podređeni određenim partijama ili političarima. Jednostavno, o napretku BiH na evropskom putu može se govoriti samo deklarativno, jer BiH politički, ekonomski ili privredno nije ni približno na nivou najlošijih članica EU, piše Glas Srpske.

Postavlja se pitanje šta su svi visoki predstavnici, od Karla Bilta do Valentina Incka, radili u ovih 26 godina?

Slučaj “Poplašen”

Zahvaljujući tzv. bonskim ovlašćenjima visoki predstavnici su svojom voljom tek oformljenu i komplikovanu demokratiju BiH već u prvim njenim godinama počeli da kasape i blokiraju smjenama, nametanjima, sudovima i osporavanjima. Za jedne, to je moralo tako da bi bio spriječen novi sukob, za druge to je bio nastavak agresije na srpski narod. I, činjenica, visoki predstavnici su od 1997. do 2007. smijenili više od 150 funkcionera u Srpskoj, a većina njih bila je na visokim pozicijama.

Prva i vjerovatno najozbiljnija smjena, koja je bila uvod u sve što će se poslije dešavati, bila je ona kada je Karlos Vestendorp donio odluku da sa pozicije predsjednika Republike Srpske ukloni Nikolu Poplašena.

On je za predsjednika Srpske izabran 12. i 13. septembra 1998, a na dužnost je stupio 4. novembra 1998. Predsjednički mandat Nikole Poplašena prekinut je 6. marta 1999. samovoljnom odlukom visokog predstavnika, uprkos volji naroda na međunarodno priznatim neposrednim izborima, a odluka o smjeni je sprovedena 2. septembra 1999. Prekid njegovog mandata bio je formalno obrazložen odbijanjem da dozvoli imenovanje i povjeri mandat kandidatu za premijera sa većinom poslanika u tadašnjoj Skupštini Miloradu Dodiku.

Vestendorpov pravi motiv za to drastično kršenje legaliteta i legitimiteta vjerovatno je, zapravo, bilo zastrašivanje prekodrinskih Srba uoči agresije NATO-a na SRJ.

Poplašen se već na početku ratnih dešavanja istakao u podršci tadašnjem rektoru sarajevskog Univerziteta Nenadu Kecmanoviću, a u predratnom Sarajevu prepoznat je po intelektualnoj i organizacionoj podršci Srpskoj demokratskoj stranci. Kao jedan od najboljih stručnjaka u oblasti političkih nauka Poplašen je važio za istaknutog intelektualca na političkoj sceni. Ipak, nakon smjene od strane visokog predstavnika, u politici se pojavljivao sporadično, sve do konačnog povlačenja.

On u izjavi za “Glas plus” kaže da je institucija visokog predstavnika, iako formirana Dejtonskim sporazumom, okupatorska i da je njen zadatak, između ostalog, da na jedan upakovan način realizuje hegemoniju zapadnih sila na balkanskim prostorima.

– Druga je stvar je što smo mi kao mala zemlja i malobrojan narod bili prisiljeni da to prihvatimo, ali i pored toga, nikada nije trebalo, niti smo smeli da pokazujemo oduševljenje. Kao što čovek kad mu se odseče jedna noga nije oduševljen što mu je ostala druga – rekao je Poplašen.

Komentarišući imenovanje Kristijana Šmita za novog visokog predstavnika, on kaže da je neophodno ponašati se racionalno i pristojno.

– Treba zadržati vlastito, autonomno stajalište i ponašati se racionalno u skladu sa nacionalnim interesom. To, između ostalog, znači da ga treba pristojno pozdraviti kao turistu koji će tu biti kratko i napustiti ove prostore – ističe Poplašen.

Smjene i nametanja

Visoki predstavnici u BiH su, prema riječima i pravnika i političara, činili čuda u BiH, ali ne ona dobra. Ostaće upamćeni kao likovi sa strane koji su na osnovu bonskih ovlašćenja smjenjivali članove Predsjedništva BiH, predsjednike parlamenata, ministre i zvaničnike na svim nivoima vlasti. Najviše ih je koristio Pedi Ešdaun, koji je od 2002. do 2006. smijenio 59 funkcionera u Republici Srpskoj, iz koje i danas često govore da je ono što su generalno činili visoki predstavnici porazilo demokratiju, za koju se, barem, deklarativno zalažu gotovo svi. To ponavljaju oni koji su na svojoj koži osjetili nož međunarodne demokratije, oličene u likovima šefova OHR-a, ali ponavljaju i vlasti Srpske minimalno dva puta godišnje kada svoje viđenje stanja u BiH i rada OHR šalje direktno u SB UN.

Visoki predstavnici međunarodne zajednice u BiH nametnuli su do danas oko 900 odluka kojima su uticali na političke, društvene i životne prilike u BiH. Zahvaljujući famoznim bonskim ovlašćenjima krojili su BiH onako kako su oni htjeli i njihovi nadređeni.

Na važnoj poziciji u Srpskoj, početkom novog milenijuma, bio je i visoki nekadašnji lider PDP-a Mladen Ivanić. Od januara 2001. do 17. januara 2003. godine nalazio se na mjestu premijera Republike, a za “Glas Srpske” ističe da je od svih visokih predstavnika u najgorem sjećanju ostao Pedi Ešdaun.

– Zaista je pokazivao neku vrstu sile i to je tipični primjer čovjeka koji u svojoj zemlji nije mogao biti ozbiljan političar, a onda je dobio neograničenu vlast u BiH, gdje je uradio čuda. Najveći dio nepovjerenja u međunarodnu zajednicu, posebno u Srpskoj, postoji zbog njega, njegovog ponašanja, osionosti, smjena bez ikakvih argumenata, nametanja zakona i sličnih stvari. Poslije njega bili su daleko umjereniji, manje posezali za bonskim ovlašćenjima i bili ne tako značajne političke figure – istakao je Ivanić.

Kaže i da mu je krivo što 2005, kada je praktično bila donesena odluka o ukidanju Kancelarije visokog predstavnika, to nije i završeno.

– Desili su se izbori u kojima su se pojavili Haris Silajdžić sa tezom o BiH bez entiteta i Milorad Dodik sa tezom o referendumu o nezavisnosti Republike Srpske. To je produžilo život OHR-a i ne vidim u kratkom roku uslove da bude ugašen. Kao što bi bilo dobro da postoji konsenzus kada se imenuju, tako mora da se sve posloži i kada se bude gasio. Biće to veoma teško ugasiti zbog dugoročnih interesa međunarodnih institucija koje se preko BiH međusobno prepucavanju – smatra Ivanić.

Govoreći o bonskim ovlašćenjima, riječima koje su se često čule i ranije, ali i ovih dana, naglašava da je protiv njih.

– Kao prvo, bonska ovlašćenja, sama po sebi, nisu potpuno legalna i veoma je kontroverzno bilo i njihovo uvođenje, a posezanje za njima, sada nakon više od 25 godina od Dejtonskog sporazuma, bilo bi katastrofalno. To bi bila poruka BiH da nema perspektivu, što je, generalno, pogrešno. Može imati perspektivu samo na bazi Dejtona i kompromisa tri predstavnika tri naroda – istakao je Ivanić.

Smatra da u skorijem periodu neće biti promjena kada je riječ o OHR-u, ali ni kada su u pitanju izvještaji o radu i stanju u BiH koje priprema visoki predstavnik.

– Ne vidim problem da se izvještaji dostave zainteresovanim stranama, ali to ne bi nešto dramatično promijenilo stvari. Izvještaji visokog predstavnika će u suštini zavisiti od dešavanja u Savjetu za sprovođenja mira. Da ga savjetujem, rekao bih da te izvještaje dostavlja svima. I Srpskoj i FBiH i Srbiji i Hrvatskoj, ali realno znam da će on dominantno voditi računa o tome šta misle članice PIK-a koje ga i postavljaju i od kojih on zavisi i politički i finansijski – zaključuje Ivanić.

Ustavno-pravna uloga OHR

Profesor ustavnog prava Siniša Karan kaže za “Glas Srpske” da visoki predstavnik, odnosno njegova kancelarija, djeluje kao poseban aparat širokih i neprecizno definisanih ovlašćenja, a pri tome ne snosi nikakvu pravnu odgovornost.

– Stoga se može reći da on na ovaj način postaje jedna posebna, suverena institucija u BiH, a ne institucija međunarodne zajednice, koja je dužna da u BiH olakša primjenu civilnog dijela Opšteg okvirnog sporazuma za mir. Generalno posmatrajući, a imajući u vidu institucije osnovane zakonima visokog predstavnika, ali i njegovu ulogu u reformama koje su sprovele domaće vlasti i način na koji je tu ulogu vršio, može se zaključiti da su akta ove institucije najviše doprinijela situaciji u kojoj Ustavom BiH ustanovljen pravni sistem u stvarnosti predstavlja nešto sasvim drugo i da je država ustanovljena Ustavom BiH imaginarna, posebno u segmentu njene suverenosti, dok je njena stvarnost još u formi poluprotektorata, uz potpunu neizvjesnost u pogledu okončanja tog i takvog statusa – rekao je Karan.

On ističe da su bonska ovlašćenja visokom predstavniku omogućila da on, posebno u vremenu primjene Ustava BiH, postane najvažniji zakonodavac oblikujući njeno državno uređenja.

– Donošenjem novih i izmjenama postojećih zakona visoki predstavnik je bitno mijenjao ustavom utvrđene principe podjele nadležnosti. Prenosom ovlašćenja sa entiteta na institucije BiH, entiteti su sve više gubili svoje izvorne kompetencije u korist institucija BiH – istakao je Karan.

Kako su akta visokog predstavnika inkorporirana u pravni pored BiH, postavlja se pitanje odnosa tih akata sa Ustavom BiH nakon odlaska visokog predstavnika iz BiH.

– Ustavni sud BiH, kao organ koji odlučuje o saglasnosti opštih akata sa Ustavom, prilikom ocjene ustavnosti nekih od zakona koje je donio visoki predstavnik, nije imao jedinstven stav, tačnije, mišljenja sudija su bila suprotstavljena i različita, politički determinisana i potpuno nedosljedan u vlastitoj praksi. Ustavno-pravna analiza korišćenja bonskih ovlašćenja visokog predstavnika u BiH, osim što ukazuje na njegov uticaj u oblikovanju državnog uređenja, ukazuje i na činjenicu da je BiH sa visokim predstavnikom postala država sa izrazito ograničenim suverenitetom i specifičnim oblikom međunarodnog starateljstva, istovremeno kršeći ljudska prava građana BiH – istakao je Karan.

Prema njegovom mišljenju, djelujući kao ustavotvorna i zakonodavna vlast visoki predstavnik je vršio reviziju Ustava BiH, poremetivši Ustavom utvrđenu i jasno određenu ravnotežu između entiteta i BiH, s ciljem jačanja tendencija za centralizacijom i unitarizacijom.

– Odbrana i zaštita Ustavom uspostavljenih institucionalnih odnosa, ustavnog statusa BiH i entiteta, stepen njihove samostalnosti, državnosti i suvereniteta i podrazumijeva energično i kontinuirano analiziranje ustavno-pravnih efekata prenesenih nadležnosti i djelovanja visokog predstavnika. U ovome smislu zahtjevi za ocjenu ustavnosti i zakonitosti i vraćanje prenesenih nadležnosti na entitete imaju svoj puni ustavno-pravni i politički osnov – tvrdi Karan.

Bonska ovlašćenja

Na bonskom zasjedanju PIK-a u decembru 1997. godine doneseni su zaključci koji se tiču visokog predstavnika, poznatiji kao bonska ovlašćenja. Njih je visoki predstavnik koristio da donosi amandmane na Ustave Republike Srpske i FBiH, donosi zakone i njihove izmjene i dopune, smjenjuje izabrane funkcionere i državne službenike i zabranjuje im učešće na izborima, oduzima građanska prava i lična dokumenta bez prava na žalbu. Kao svoja akta donosio je odluke za koje je naređivao da budu objavljene u službenim glasilima.

Visoki predstavnici u BiH

• Karl Bilt – (1995 – 1997) Švedska
• Karlos Vestendorp – (1997 – 1999) Španija
• Volfgang Petrič – (1999 – 2002) Austrija
• Pedi Ešdaun – (2002 – 2006) Ujedinjeno Kraljevstvo
• Kristijan Švarc-Šiling – (2006 – 2007) Njemačka
• Miroslav Lajčak – (2007 – 2009) Slovačka
• Valentin Incko – (2009 – 2021) Austrija