Balkan ni u Evropi, ni van nje

11.12.2022. | 08:08

Evropsku uniju danas čini 27 evropskih zemalja i van nje se nalaze, pored Moldavije, Ukrajine i Švajcarske, države kojima je udarena etiketa “zapadnobalkanske”.

I da nije rata u Ukrajini, novog globalnog hladnog rata i postavljanja nekih novih gvozdenih zavjesa prema Rusiji, vjerovatno bi tako i dalje ostalo, jer se balkanske države i dalje doživljavaju kao rezervat u kojem žive uglavnom nekulturni, necivilizovani i ratoborni narodi kojima nije mjesto u ovoj zajednici, unutar civilizovane Evrope.

Kako je i zbog čega uopšte došlo do toga da ovi prostori koji pripadaju jugoistoku ovog kontinenta budu vještački izopšteni iz Evrope, što je decenijama unazad praćeno iscrtavanjem raznih kulturoloških i civilizacijskih granica, dodjeljivanjem raznih etiketa, stigmatizacijom, ali i pravljenjem raznih stereotipa i mitova? Zbog čega se riječ Balkanac uglavnom izgovara s predumišljajem, koji su motivi za tako nešto te koliko je u toj svojevrsnoj “balkanizaciji” Balkana učestvovala nekadašnja Njemačka, a onda i Velika Britanija, pa i Evropska unija, koje su početkom devedesetih osmislile geopolitičku konstrukciju – zapadni Balkan? I na kraju, da li je Balkan, odnosno zapadni Balkan, u stvari, najbolje ogledalo svjetskog poretka moći, ali i same Evrope? Iza potvrdnog odgovora na ovo posljednje pitanje vjerovatno se kriju odgovori i na sva prethodna, jer kao što su ovi prostori uvijek, a zbog svog strateškog položaja, bili mjesto obračuna velikih, tako su i sada. Zbog toga smo i decenijama unazad dobijali razne etikete i nazive, u zavisnosti od geopolitičkih potreba, planova i ciljeva.

Nekada smo bili divljaci i nepoželjni, a danas komšije s kojima se ne razgovara više preko visoke tarabe, ali, nažalost, i dalje se tretiramo kao neko s nižim statusom u toj evropskoj vrijednosnoj hijerarhiji. Prema riječima sagovornika “Glasa Srpske”, sve se, u stvari, svodi na pokazivanje moći i superiornosti, a pomenuto etiketiranje je alibi za tako nešto.

Istorija

Da bi se shvatila suština ovog odnosa prema ovim našim prostorima, potrebno se vratiti u ne tako blisku prošlost. O porijeklu imena Balkan postoji nekoliko teorija. Jedna od njih je ona po kojoj ono potiče od turske riječi “balkan”, koja označava šumovitu goru. Prema toj teoriji, Balkan su imenovali Turci nakon svog dolaska. Po drugoj, ovoj regiji Evrope su ime dali Bugari u sedmom vijeku, kada je cijelo područje bilo pod Prvim bugarskim carstvom.

Ipak, ona najprihvatljivija jeste da je nastala po istoimenoj planini u Bugarskoj, o čemu je u svojoj knjizi “Imaginarni Balkan” prije dvadesetak godina pisala bugarska profesorica istorije Marija Todorova. Kako je ona tada objasnila, premda je Balkan geografski neodvojiv dio Evrope, on je kulturno konstruisan kao unutrašnja suprotnost, apsorbujući, kako je istakla, “mnoštvo unutrašnjih i spoljnih, balkanskih i nebalkanskih, društvenih, političkih, kulturnih i religijskih protivrječnosti”.

Evropa je, prema njenim riječima, na Balkan rado izvozila svoje izume, pa i nacionalizam, da bi se kasnije iščuđavala nad čudovišnim hibridima koji su s velikim zakašnjenjem uspijevali na balkanskom tlu. Radilo se to kako bi ovaj region bio u konstantnoj krizi, ali i pravio alibi zašto nam nije mjesto u demokratskoj i civilizovanoj Evropi.

Do Berlinskog kongresa, koji je održan 1878. godine, ovo područje je nazivano Evropska Turska, odnosno Evropski Levant ili Turska u Evropi, te još Grčko poluostrvo. Nešto kasnije njemački geograf Teobald Fišer predložio je 1909. da poluostrvo na kojem su Balkanske planine bude nazvano jugoistočna Evropa.

Od tada pa do danas Balkan od geografskog pojma prerasta u jednu snažnu metaforu, koja ratnim zbivanjima, od balkanskih ratova, atentata u Sarajevu i ratova devedesetih, učvršćuje temelje za razne negativne zapadne stereotipe, zbog kojih smo i danas prokuženi. Označavani smo kao “bure baruta” i “primitivni narod” naspram “civilizovanog”, “tolerantnog” i “demokratskog” Zapada.

Balkanizacija

Najvažnija riječ i ideja izvedena iz pojma Balkan jest pojam balkanizacija. Skovana je krajem Prvog svjetskog rata, a najčešće se upotrebljava za označavanje raspada država. Nakon nastajanja ovog, pomalo apstraktnog koncepta, koji je često tumačen na različite načine, uviđa se i njegova geografska udaljenost od “izvora”. Njime se, naime, opisivalo i “stanje” na dijelu Baltika, od Poljske do Estonije, a takođe su se definisale i prilike nakon Drugog svjetskog rata, odnosno prestanak kolonijalne vlasti u Africi – balkanizacija Afrike.

Zato je Balkanu udaren i pečat da je deponija zla i crna rupa civilizovane Evrope, te reći nekome da je Balkanac i danas ima značenje psovke.

Mnogi smatraju da je Balkan osmišljen kao obrnuta slika Evrope: sablažnjiva i naizgled nepoželjna – ali samo naizgled, jer ipak bez te obrnute, mračne slike Balkana Evropa se ne bi imala s čim porediti. Kako bi izgradila vlastiti identitet, njoj je godinama bio potreban jedan mračni vilajet.

Zapadni istoričari i političari bili su glavni faktori za širenje tih društvenih predrasuda, te je u dijelu javnosti oblikovano mišljenje kako je neophodno pokoriti te i takve “primitivne narode”. Drugim riječima, konstruišući o njemu slike i povezujući ga s primitivizmom, siromaštvom, strastima i nasiljem, Balkan je metaforički pretvoren u jednu vrstu “trećeg svijeta” koje je potrebno kolonizovati.

Vraćanje na staro

Nakon ratova devedesetih dobili smo nove ime – zapadni Balkan. U ovom slučaju radilo se, kako navode sagovornici “Glasa Srpske”, o geopolitičkoj konstrukciji Velike Britanije koju je onda objeručke prihvatila Evropska unija, ali i ostatak svijeta, pa o mi sami. Naime, poslije “kosovskog rata” polako je nestajao i blijedio termin Balkan, da bi u akademskim raspravama bio prvo zamijenjen “politički korektnim” terminom jugoistočna Evropa, a kasnije novom sintagmom koja nas je ponovo vratila na staro.

“Zapadni Balkan” je tako postao ponovo zanimljiv zahvaljujući svom graničnom statusu, odnosno situaciji da nije “ni tamo ni ovdje”, a da je istovremeno na oba mjesta. U pitanju je jedan od onih kliznih termina političke geografije.

U očima briselskih zvaničnika ovi prostori su i dalje “opasno” blizu EU, odakle njoj prijeti sve ono što odlikuje države “trećeg svijeta” – terorizam, ilegalne migracije, organizovani kriminal, trgovina ljudima.

– Na taj način smo opet simbolično izmješteni u prostor južno od evropskog kontinenta, izvan simboličnih granica Evrope, dakle, ponovo u “treći svijet” – ističu sagovornici “Glasa”.

Istoričar Miloš Ković navodi da je ovo izmišljanje raznih novih imena od strane velikih sila, pogotovo onih zapadnih, za prostore jugoistočne Evrope uvijek bilo povezano s njihovim geopolitičkim ciljevima.

– Sintagma “balkanski” počinje da se koristi tek u 19. veku. I svi to pojmovi i imena koja su nam dodeljivana i korištena imala su svoju vremensku i politički upotrebnu vrednost. Te razne predrasude su nastale mnogo pre 19. i 20. veka, ali su ratne devedesete bile ključne, kada su iskopane i one stare, prema kojima Balkan nije deo civilizovane Evrope – pojasnio je za “Glas Srpske” Ković, dodajući kako se iza svega, u stvari, kriju viševjekovni pokušaji kolonizacije ovih prostora.

Prema riječima istoričara Aleksandra Rakovića, najveći problem je što nas je zapadna Evropa uvijek doživljavala drugom civilizacijom, odnosno vjerskim i kulturološkim entitetom.

– To je bilo zbog toga što na ovim prostorima uglavnom živi pravoslavni narod. Pri tome su koristili razne pojmove i etikete kako bi nas odvojili od sebe, od Evrope. I to, nažalost, traje vekovima. Oni se i dalje prema nama ponašaju potcenjivački i superiorno smatrajući kako je na ovim našim prostorima potrebna njihova civilizatorska misija, ali se pri tome ponašaju poput inkvizitora. Zato su nas uvek i omalovažavali dajući nam razna pogrdna imena, gradeći jednu nakaradnu sliku o Balkancima – kaže Raković.

Smatra kako je i termin zapadni Balkan uveden kako bi se “izbrisala” Jugoslavija, odnosno istorijski pojmovi koji su nekada objedinjavali ovaj prostor.

– Izbegavaju prirodno i istorijski utemeljene nazive kako bi se mogli igrati i praviti alibije za svoje poteze. Na taj način žele izbrisati istoriju kako bi revitalizovali ovdašnje identitete. I to je konstanta – kaže Raković.

Geopolitika

Ono što, kako ističe Raković, odmah upada u oči jeste da se radi o imenu pomalo praznom i nedorečenom, jer naspram njega ne postoji “istočni”, baš kao ni “sjeverni” ili “južni”.

– Njegovi tvorci izbegli su naziv južni Balkan, jer je pridjev “južni” preasocijativan i izaziva dodatnu odbojnost na ovim prostorima. “Zapadni Balkan” bolje zvuči, pa nas navodi na pomisao da bi Balkan, premda nije na Zapadu, u smislu zapadnih principa organizacije društava mogao biti “zapadni” – navodi on.

U jednoj takvoj političkoj komunikaciji, kako kaže, neki danas nastoje pokazati kako zapadni Balkan predstavlja samo jedan politički pojam, jer Evropu danas čine zemlje koje su članice EU, dok države zapadnog Balkana koje, iako istorijski, civilizacijski i geografski pripadaju Evropi, ipak nisu Evropa, već to tek treba da postanu članstvom u Uniji.

– Na ovaj način jedna političko-ekonomska zajednica preuzela je geografsko-istorijsko ime celog kontinenta – poručio je Raković.

Sa Rakovićem i Kovićem saglasan je i profesor na Fakultetu političkih nauka u Beogradu Časlav Koprivica, ističući kako je do prvog etiketiranja došlo još u 19. vijeku, u vrijeme istočnog pitanja, kada su zapadne sile imale strah od Rusije da ne uđe interesno na ovaj geopolitički prostor.

– To se i danas ponavlja. Nazivi su vrlo važni i ne smemo dozvoliti dodeljivanje ovih raznih etiketa, jer ono obično ne završi dobro. Tim stalnim udaranjem etiketa, u stvari, se želi upravljati onima koje su te i takve oznake dobili. Na taj način oni žele pokazati moć. Zato ne treba da čudi što i danas upotrebljavaju sintagmu o buretu baruta. Oni vrlo dobro znaju ko ovde živi, ali i dalje pravne razne konstrukcije o divljacima, hendikepiranim i čudnim ljudima koji nisu u stanju da sami vode brigu o sebi. To što i danas govore o nekakvom zapadnom Balkanu znači samo da posao nije završen – naglašava Koprivica.

Da li dobijanje klimavog, odnosno uslovnog kandidatskog statusa za ulazak u Evropsku uniju to može promijeniti? Sagovornici “Glasa Srpske” nisu baš ubijeđeni u jedan takav scenario.

Verbalni terorizam

Etiketiranje stereotipima ocrnjivanja je, upozoravaju sagovornici “Glasa Srpske”, oblik verbalnog terorizma kojim se drugome, u stvari, oduzima pravo da govori. Primjer stereotipske antibalkanske stigmatizacije: žigosanje Balkana kao zone “vjekovne mržnje”. Kada se, kako kažu, odabranom objektu prilijepi vrijednosno negativna i semantički jaka etiketa, onda ona djeluje tako da se u doživljaju tog objekta ignoriše stvarnost. Tada jezik djeluje kao sredstvo nasilja, a etiketa kao verbalna omča.