Strateško pitanje za Vašington: Zašto je Bliski istok toliko važan za SAD?

20.08.2024. | 07:04

SAD su bile aktivne na Bliskom istoku decenijama, a njihovo učešće variralo je od invazije na Irak, preko borbe protiv Islamske države, do slanja oružja Izraelu i Saudijskoj Arabiji.

Stručnjaci ukazuju na izvore energenata, trgovinske puteve, geopolitičku stabilnost, kontraterorizam i trajni američki savez sa Izraelom kao faktore koji pokreću angažman Vašingtona u regionu.

Nivo američkih trupa na Bliskom istoku dramatično je opao od njihovog vrhunca iz 2007. godine, kad ih je samo u Iraku bilo oko 160.000.

Sada ih je manje od 40.000 u oblasti koja se proteže od Egipta do Avganistana, a nalazi se pod kontrolom Centralne komande američke vojske, prenosi BBC.

Da li dodatno smanjiti američko prisustvo postaje ključno strateško pitanje za Vašington.

Evo pregleda nekih od problema.

Energenti

Ogromne rezerve nafte i prirodnog gasa na Bliskom istoku, u zemljama kao što su Saudijska Arabija, Iran, Irak, Kuvajt i Ujedinjeni Arapski Emirati, decenijama su bile krupan faktor u oblikovanju američke politike.

Ali nalet proizvodnje američke nafte i gasa kod kuće u posljednjih 15 godina, uglavnom podstaknut rastom gasa iz škriljaca, učinio je zemlju mnogo manje zavisnom od uvoza energenata.

Ona je sada izvoznik i nafte i prirodnog gasa.

Globalno naftno tržište, međutim, ostaje čvrsto povezano, a ometanje snabdijevanja sa Bliskog istoka može značajno da utiče na cijene nafte i stoga ekonomsku stabilnost.

Takođe, Kina, za razliku od SAD, u ogromnoj mjeri zavisi od nafte sa Bliskog istoka, ističe Žilber Aškar, profesor međunarodnih odnosa iz Škole za orijentalne i afričke studije (SOAS) u Londonu.

“To znači da kontrolisanje Bliskog istoka pruža SAD-u ogromnu nadmoć u odnosu na Kinu”, kaže on.

Ekonomski interesi i brodski saobraćaj

Bliski istok je ključno tržište za američku robu i usluge, pogotovo vojnu opremu.

On je bio globalni region koji je dobio najviše izvoza američkog oružja između 2019. i 2023. godine, prema Stokholmskom institutu za istraživanje međunarodnog mira.

Iz Instituta kažu da je 38 odsto američkog izvoza oružja odlazilo na Bliski istok, a najviše u Saudijsku Arabiju, Katar, Kuvajt i Izrael.

Uz to, Bliski istok je od vitalnog značaja za svjetsku pomorsku trgovinu, kaže Hju Lovet, specijalista za region pri Evropskom savjetu za strane odnose (EFCR).

Rat u Gazi pokrenuo je napade pobunjenika Huta iz Jemena koji imaju podršku Irana na brodski saobraćaj u Crvenom moru.

Više od 17.000 brodova svake godine prođe Crvenim morem – što, procjenjuje se, čini 12 odsto globalne trgovine – prevozeći hranu, lijekove, gorivo i druge osnovne potrepštine u sve dijelove svijeta. SAD su intervenisale.

Zajedno sa Velikom Britanijom i uz podršku nekoliko drugih međunarodnih saveznika, one su napale položaje Huta u januaru i februaru ove godine, u reakciji na napade grupe na brodski saobraćaj u Crvenom moru.

“To pokazuje da one nastavljaju da stavljaju prioritet na slobodu plovidbe po globalnim plovnim putevima”, kaže Lovet.

Dodaje da su egipatski Suecki kanal i uzani Ormuski moreuz kod Irana takođe od ključne važnosti.

“Ovo su svjetski pomorski putevi koji su još važni za američku privredu”, dodao je on.

Geopolitička stabilnost

Strateški položaj Bliskog istoka koji povezuje Evropu, Aziju i Afriku od vitalnog je značaja za američku trgovinu i vojne operacije, a američke baze locirane su u Bahreinu, Kataru i Kuvajtu.

SAD i dalje imaju veliko prisustvo kako bi spriječile da jedna sila počne da dominira i ugrožava stabilnost, kaže Merisa Kurma, direktorka Bliskoistočnog programa u Vilsonovom centru, vašingtonskoj stručnoj grupi.

“Istorijski gledano, američki interesi u regionu bili su motivisani naftom i željom da se pod kontrolom zadrži prijetnja od komunizma”, kaže ona.

Dodaje da sada, mimo toga, one takođe žele da zadrže uticaj i status supersile.

“Region ostaje ključno poprište za nadmetanje sa velikim silama kao što su Kina i Rusija”, kaže Kurma.

Prema njenim riječima, rat u Gazi je podsjetnik koliko je region nestabilan, a “naročito kad su Sjedinjene Američke Države suzdržane i politički povučene u odnosu na rješavanje trajnih sukoba – naročito palestinsko-izraelskog sukoba kao i iranskog vojnog ekspanzionizma u regionu”.

Kontraterorizam

“Američko vojno prisustvo posljednjih decenija djelimično je bilo reakcija na rastuće prijetnje od terorizma iz regiona”, kaže Kaled Elgindi sa Bliskoistočnog instituta (MEI).

Ali ono je bilo i “glavni podsticaj nasilnog ekstremizma”, dodaje on i ističe da je ekstremistička islamistička grupa Al Kaida navela prisustvo američkih trupa u Saudijskoj Arabiji kao jedan od glavnih razloga zašto je 11. septembra 2001. godine izvela napade u Americi.

Iako je veći dio američke inicijative da uništi Al Kaidu bio usredsređen na Avganistan i Pakistan, ona je podrazumijevala i aktivnost i saveze i na Bliskom istoku.

A u skorije vrijeme je globalna koalicija predvođena SAD-om podržala lokalne snage u protjerivanju Islamske države iz oblasti koje je kontrolisala u Siriji i Iraku.

Šef grupe Abu Bakr Al Bagradi je 2019. godine izvršio samoubistvo tokom upada američkih specijalnih snaga u sjeverozapadnu Siriju.

Takođe, region je dom nekoliko drugih grupa koje su SAD i druge zemlje proglasile teroristima, među kojima su Hamas i Hezbolah.

Elgindi kaže da je američko prisustvo u regionu bilo “velika pomoć u regrutovanju” za grupe kao što su Islamska država i njeni ogranci.

“Terorizam postoji zbog loše vladavine, odsustva samoopredjeljenja, i percipirane tiranije i imperijalizma na Bliskom istoku”, kaže Nataša Hol, stručnjakinja iz ekspertske grupe Centar za strateške i međunarodne studije u Vašingtonu.

“I zato, kad Sjedinjene Američke Države pokušaju da uguše simptome terorizma, to ne riješava njegove pokretače. On samo predvidivo opstaje i raste”, dodaje ona.

Izrael

Bezbjednost Izraela jedan je od najvećih prioriteta SAD najveći dio posljednjih 60 godina, kaže Elgindi sa Bliskoistočnog instituta.

To je dijelom motivisano ideološkom srodnošću između saveznika, kao i jakim domaćim političkim pritiskom na američke lidere da podrže Izrael.

Aškar iz SOAS-a kaže da je neprekinuta podrška Vašingtona Izraelu takođe “izuzetno efikasna” investicija, čineći ga ključnim vojnim saveznikom u regionu.

SAD su, međutim, bile posrednice u važnim mirovnim sporazumima Izraela i arapskih susjeda, među kojima i Egipta – kao i skorije Ujedinjenih Arapskih Emirata i Bahreina.

Elgindi kaže da je rat Izraela i Hamasa uvukao SAD u direktnije oblike učešća, kao što je ono kad su poslale ratne brodove u istočni Mediteran poslije Hamasovih napada od 7. oktobra prošle godine, i kada su pomogle u ublažavanju iranskog raketnog napada na Izrael u aprilu.

Dodaje da Bajdenova lična i ideološka posvećenost Izraelu “vjerovatno nadmašuje bilo kojeg drugog američkog predsjednika u istoriji”, što, kaže on, objašnjava “kontradikcije u njegovoj politici”.

“Uprkos ozbiljnim i sve većim razlikama između SAD i Izraela povodom postupaka i ciljeva tekućeg rata u Gazi, Bajdenova administracija je pružila maltene neograničenu vojnu, političku i diplomatsku pomoć izraelskoj vojnoj kampanji na bukvalno svakom koraku”, rekao je on.

Holova kaže da je malo vjerovatno da će se aktuelni nivo američke podrške promijeniti ako se bivši predsjednik Donald Tramp vrati u Bijelu kuću.

Ali ona vjeruje da će američka podrška Izraelu sada “imati ogromnu geopolitičku cijenu u godinama i decenijama koje su pred nama”, pošto se SAD “osporavaju zbog njihovog percipiranog licemerja”.

Šta dalje?

Stavovi se razlikuju oko toga koliko SAD treba da nastave da stavljaju prioritet na Bliski istok.

Elgindi kaže da ne vidi da će se SAD povući iz regiona “u doglednoj budućnosti”.

“Da bi to uradile, potrebna je određena vrsta promjene paradigme, u koju spada i preispitivanje odnosa između SAD-a i Izraela”, dodaje on.

A Aškar kaže da bi “američki izlaz stvorio prazninu koju bi mogli da popune Kina i Rusija”.

Ali, dodaje da, imajući u vidu ograničeni apetit američkih građana za ulazak čizmom na tlo Bliskog istoka, jedan od naglasaka za SAD sada će biti razvijanje njene sposobnosti za ratovanje na daljinu, kao što je uz pomoć dronova i projektila, u regionu.

Drugi, međutim, kao što su Keli A. Griko iz stručne grupe Stimsonov centar u Vašingtonu, tvrde da SAD treba da povuku snage sa Bliskog istoka.

“To bi im omogućilo da prebace resurse tamo gdje su neophodniji, naročito u Indo-Pacifiku”, kaže ona.

Ona tvrdi da su američke intervencije samo dodatno podstakle anti-američki sentiment na Bliskom istoku i dodaje da je podrška Amerike Izraelu posljednjih mjeseci “nanijela još jedan veliki udarac” imidžu SAD u regionu.